شورا در اسلامیکی از دستورات و توصیههای اخلاقی و اجتماعی اسلام، همفکری و مشورت در امور فردی و اجتماعی است. در آیات قرآن و روایات اسلامی نیز به آن توصیه شده و برای مشورت، آثار و برکاتی بیان شده است. برای مشاور ویژگیهایی بیان شده همچنین برای هر یک از مشورت دهنده و مشاور وظائفی تعیین شده که به آنها اشاره خواهیم نمود. ۱ - واژهشناسی شورامشورت و واژههای مترادف آن از ماده شور و در لغت از شار، «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شدهاست و در اصطلاح برخورداری از همفکری در کارها و رای تخصصی خردمندان برای انتخاب اصلح است. [۲]
قلعهجی، محمد، معجم الغة الفقها، ص۴۳۲، ریاض، دارالنفائس، ۱۴۰۸ق.
زیرا مشاوره موجب رهنمون شدن به سوی بهتریناندیشه و محکمترین نظر و دور ماندن از خودپسندی و خودرایی است که گاه شکستهای جبران ناپذیر را درپیدارد.۲ - مشورت پیامبرپیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) با وجود وحی، برخورداری از عصمت و قوای کامل عقلانی، بر اساس تعالیم قرآن کریم، همواره در تمام امور به جز احکام شرعی با یاران خویش رایزنی میکرد و بهترین راه را بر میگزید. [۳]
ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۱، ص۲۰، تحقیق مصطفی سقّا و دیگران، بیروت، دارالتراث العربی، ۱۹۸۵م.
بدان سبب که مسلمانان نیز به این سنت روی آورده [۴]
سیوطی، جلال الدین، الدرالمثور فی التفسیر بالمامور، ج۲، ص۹۰، قم، مکتبة المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
در زندگی شیوه خردمندان را در پیش گیرند تا از فرو غلطیدن در دام استبداد و خود رایی که سرانجامش سقوط و تباهی است،امیرمؤمنان (علیهالسّلام) فرمود: هرکس استبداد رای ورزد، هلاک میشود. بپرهیزند.۳ - مشورت در قرآن و سیرهتاکید قرآن و سیره پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) بر مشورت ما را به دو نکته رهنمون میسازد: ۱) اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یادآوری نموده و روحیه مشورت را در عرصههای مختلف جامعه اسلامی، ایجاد و تقویت کند. زیرا فقدان این خصیصه، پایانی جز تباهی نخواهد داشت. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در اینباره میفرماید: «هرگاه زمامدارانتان خودسر، توانگرانتان بخیل و امورتان بر مشورت برگزار نشد، زیر زمین برای شما بهتر از روی زمین خواهد بود». [۶]
قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکامالقرآن، ج۱۶، ص۳۸، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۰۵ق.
۲) مسلمانان، حتی آنها که از اندیشه و قوای عقلانی برتر برخوردارند، به مشورت نیازمندند و باید این سیره را پس از آنحضرت به کار گیرند و از نتایج مطلوب آن برخوردار شوند و زندگی را براساس آن بنیان نهند. رایزنی با مردم و توجه به دیدگاههای آنان نه تنها موجب دوری از استبداد میگردد، بلکه بهرهگیری از تواناییها و کسب آرا و اندیشههای متقن را در پیدارد. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در تعیین فرمانداران و استانداران، واگذاری مدیریت و حکومت بخشی از مناطق تحت اداره خویش و یا اعزام افراد برای تبلیغ با اصحاب مشورت میکرد. ۳.۱ - مشورتهای پیامبرپیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در چه اموری مشورت میکرد؟ قرآن کریم میفرماید: «هنگامی که خدا و رسول او در موردی حکم کردند دیگر برای هیچ مرد و زن مؤمنی در امور خویش اختیاری نیست و باید از فرمان خداوند پیروی کنند و هر کس از فرمان خدا و پیامبر او سرپیچی کند، آشکارا گمراه شده است». بنابراین فقط احکام شرعی که حکم صریحی درباره آنها از جانب خداوند صادر شده و لازم الاطاعهاند و مشورت در آنها جایز نیست، [۸]
قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکامالقرآن، ج۱۶، ص۳۷، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۰۵ق.
پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در تمامی امور دیگر با مردم مشورت میکرد و از آن میان بهترین رای را برمیگزید و در مواردی که نظر صحابه به زیان آنان بود، نظر خود را اعمال مینمود. در جنگ بدر برای چگونگی روبرو شدن با دشمن با یاران خود مشورت نمود و از آنان خواست تا نظرهای خود را دربارهٔ نبرد با قریش بیان کنند، آیا پیش برویم و با دشمن بجنگیم یا از بیابان بدر بازگردیم؟ سران مهاجرین و انصار دو نظر متضاد دادند، پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نظر انصار را که آماده نبرد بودند، پذیرفت. در جنگ احد پیران قوم طرفدار قلعهداری و توقف در مدینه بودند، که با پرتاب تیر و سنگ از برجها و پشتبامها از شهر دفاع کنند؛ در حالیکه جوانان، طرفدار نبرد در بیرون شهر بودند. و نظر پیران را، روشی زنانه تلقی میکردند. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) بر خلاف رای خویش نظر دوّم را که رای اکثریّت بود، پذیرفت. [۱۰]
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۰۹، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.
اصل مشورت در اسلام تا بدان پایه دارای اهمیت است که یکی از منابع صدور احکام (در امور مستحدثه) را "اجماع"؛ یعنی جمع نظر عالمان دینی قرار داده و آن را معتبر دانستهاند. ۳.۲ - ویژگیهای مشورتقرآن کریم خطاب به پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میفرماید: «در تصمیمات خود با آنان به مشورت بپرداز، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکّل کنندگان را دوست دارد «وشاوِرهم فِیالاَمر فَاذا عزَمت فَتوکَّل عَلیالله اِنَّ اللهَ یُحب المُتوکِلین. و در آیهای دیگر مشورت را از خصایص مهم مؤمنان دانسته و از آن در کنار نماز و انفاق یاد کرده و پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) را که مصداق انسان کامل است، بدان سفارش میکند». بر اساس این آیات میتوان گفت: ۱- در اسلام تصمیم نهایی و صحیح تصمیمی است که بر مدار حق و راستی انجام گیرد نه براساس احساسات و خواستههای خودخواهانه. ۲- هنگام تصمیم گیری بر خدا توکل شود، تا علاوه بر آرامش و اطمینان روحی و معنوی، او را در مواجهه با مشکلاتی که پیش رو دارد، شکیبا سازد. ۳.۳ - فواید مشورت۱- موجب رشد و آگاهی مشورت کننده نسبت به موضوع مورد مشاوره میشود. امام علی (علیهالسّلام) میفرماید: «آن که از خرد دیگران بهره جست، درست را از خطا باز شناخت». ۲- حل مشکلات با هزینههای مادّی و معنوی کمتر و در زمان کوتاه تر امکان پذیر خواهد بود. ۳- کسب مهارتهای جدید و شیوه به کارگیری آن. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در این باره فرمود: «هیچ قومی مشورت نکردند، جز آن که به بهترین امور هدایت شدند» [۱۶]
سیوطی، جلالالدین، الدرالنمثور، ج۱، ص۹۰.
[۱۷]
سیوطی، جلالالدین، الدرالنمثور، ج۶، ص۱۰.
و خود در جنگ احزاب به پیشنهاد سلمان فارسی، خندق را که از تاکتیکهای دفاعی ایرانیان بود و اعراب با آن آشنایی نداشتند با اصحاب حفر نمودند.۴- جلوگیری از گمراهی و شکست: کسی که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، موارد و مکانهای لغزش و اشتباه را میشناسد، به حقیقت دست یافته و رستگار میشود. ۵- ایجاد مسؤلیتپذیری در تمامی آحاد مردم نسبت به حل مشکلات اجتماعی: «مشورت با مردم آنان را به تفکر و دقت در امور واداشته، جامعه را از گرفتار شدن در جمود فکری و بیتفاوتی بازداشته و رسیدن به بهترین راه حلها را امکانپذیر میکند». از اینرو مشورت را باب رحمت، مفتاح و برکت نامیدهاند. ۳.۴ - ویژگیهای مشاوراگر چه مشورت در امور راه گشای مشکلات بسیاری است؛ اما اگر مشاور صلاحیتهای لازم را دارا نباشد، نه تنها مشورت کننده بهرهای از آن نخواهد برد، بلکه زیانهای آن بیش از منفعتش خواهد بود. پیامبر در صلح «حدیبیه» بر خلاف افکار عمومییارانش که با اصل صلح و برخی از مفاد آن مخالفت بودند با مشرکان پیمان صلح بست و اعتراض صحابه را نادیده گرفت. گذشت زمان نیز ثابت کرد که عمل پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به نفع مسلمانان بوده است. [۲۱]
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۶۰۷، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.
از اینرو اسلام، ویژگیهایی برای مشاور برمیشمرد تا مشورت ثمربخش باشد: ۱- خدا ترسی: وجود این خصلت در مشاور او را مورد اعتماد قرار داده و از طرح راههایی که خشنودی خدا در آن نیست و یا در نظر گرفتن منافع خویش برحذر باشد و از سر نیکاندیشی و خیرخواهی او را راهنمایی کند. امام صادق (علیهالسّلام) در این باره به سفیان ثوری میفرماید: «در کار خویش با کسانی مشورت کن که پروای الهی دارند». ۲- تجربه: مشاور میبایست در زمینه مورد مشورت، تجربه کافی، توانایی درک و تحلیل مشکل را داشته و با استفاده از تجارب گذشتگان، راه حلهای مناسب با شرایط زمانی و مکانی مشورت کننده به او ارائه دهد و به فرموده علی (علیهالسّلام)؛ خداونداناندیشه و خرد و تجربه و دوراندیشی بهترین افراد برای مشورتاند. [۲۳]
امدی، عبدالواحد التمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ج۱، ص۴۰۷، موسسة الاعلمیللمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ ق.
۳- علم و آگاهی: ژرفاندیش و واقعنگر و با روحیات مشورت کننده آشنا باشد و با احاطه کافی بر ابعاد گوناگون مشکلات وی و ارائه آگاهیهای نظری و عملی، بهترین راه حل را به مشورت کننده پیشنهاد کند. از پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نقل شده است که: با دانشمندان صالح (که به دانش خویش عمل میکنند) مشورت کن و چون بر اجرای آن مصمم شدید، بر خدا توکل کنید. [۲۴]
استادی، رضا، شوری در قرآن و حدیث، ص۸۲، انتشارات هجرت، قم، ۱۳۶۰ ش.
۴- مشاور باید عاقل و آزاداندیش باشد. همچنان که پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میفرماید: با انسان عاقل مشورت کنید و از نظرش سرپیچی نکنید که پشیمان خواهید شد. علی (علیهالسّلام) نیز در اینباره میفرماید: «آن کس که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، مکانهای لغزش و اشتباه را میشناسد». در جنگ بدر (سال دوم)، پیامبر در کنار اولین چاه بدر اردو زد. حباب بن منذر گفت: یا رسول الله آیا به فرمان خداوند در این مکان فرود آمده آید یا براساس مصالح جنگی؛ پیامبر فرمود: مصالح جنگی. حباب گفت: پس دستور دهید کنار آخرین چاه که به دشمن نزدیک تر است، پیش رویم وآنجا اردو زنیم. پیامبر فرمود: رای تو به صواب نزدیکتر است. [۲۷]
ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۴۴۸، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم، انتشارات ایرن، ۱۳۶۳.
۳.۵ - وظایف مشاور۱- متعهد و رازدار باشد و اطلاعات به دست آمده را برای غیر کتمان کند. علی (علیهالسّلام) در این مورد میفرماید: «هر مسلمانی در مشاوره خیانت ورزد، از او بیزاری میجویم». [۲۸]
ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۹۹، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم، انتشارات ایرن، ۱۳۶۳.
۲- از سستی و کاهلی در امر مشاوره دوری کند و واقع بینانه مشکل را مورد بررسی قرار دهد. امام سجاد (علیهالسّلام) در این مورد میفرماید: «رای تو باید چنان باشد که اگر خود جای او بودی همان را به کار میبستی». [۲۹]
حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۹۳، مکتبه بصیرتی، قم، ۱۳۹۴ ق.
۳- از سلامت نسبی و همه جانبه برخوردار و همکاری صمیمانه و صادقانهای با مشورت کننده داشته باشد. علی (علیهالسّلام) مشورت با سه گروه را منع میکند: «لا تدخلن فی مشورتک بخیلا یعدل بک عن الفضل و یعدک الفقر؛ و لا جبانا یضعفک عن الامور؛ و لا حریصا یزین لک الشره بالجور» بخیل را در رای زنی خود در میاور که تو را از نیکو کاری بازگرداند و از درویشی میترساند و نه ترسو را تا در کارها سستت نماید ونه آزمند را تا حرص ستم را برایت بیاراید. ۴- اگر مشاور برای خود صلاحیت اظهار نظر قائل نیست، او را به کسی که میشناسد و مورد اطمینان اوست راهنمایی کند. ۳.۶ - وظایف مشورت کننده۱- مشاور را به طور دقیق و کامل در جریان موضوع قرار دهد به گونهای که اطلاعات او بهاندازه اطلاعات مشورت کننده باشد تا با آگاهی ابعاد گوناگون موضوع را بررسی و او را راهنمایی کند. [۳۲]
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۲، ص۶۰۳، تحقیق سید جلال الدین الحسینی، بی جا، دار الکتب الاسلامیه، بی تا.
۲- در تصمیمگیری و پذیرش نظرها از عقل و خرد خود بهره جوید و بدون تفکر آن را به کار نبندد. در جنگ بدر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) دربارهٔ سرنوشت اسیران بدر با یاران خویش مشورت کرد. ابوبکر گفت: خویشان پدرت را نگه دار. عمر گفت: در یک وادی پر درخت آنها را بسوزانید. اما پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) برای آزادی آنان فدیه تعیین کرد. [۳۳]
مقدسی، مطهر بن طاهر، بور سعید، مکتبه الثقافه الدینیه، یبتا، ج۴، ص۱۹۲.
۳- هرگاه به سلامت رای و خیرخواهی مشاور یقین پیدا کرد، نظر او را بپذیرد و مورد استفاده قرار دهد. زیرا مخالفت با رای انسان عاقل و خیرخواه هلاکت و پشیمانی به بار خواهد آورد. علی (علیهالسّلام) نیز در اینباره میفرماید: «کسی که مخالف نظر مشورتی عمل کند کارش به پشیمانی خواهد کشید.» [۳۵]
آمدی، عبدالواحد التمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ج۲، ص۱۵۲، موسسة الاعلمیللمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ ق.
۴- چون نظرها متفاوت و آراء گوناگون است، اگر نظر مشاور مطابق میل مشورت کننده نبود، او را به بدخواهی متّهم نکند. [۳۶]
حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۹۳، مکتبه بصیرتی، قم، ۱۳۹۴ ق.
۴ - پانویس۵ - منبعسایتپژوهه، برگرفته از مقاله «شورا و مشورت در اسلام» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۵ |